مقاله جامع درباره تعرفه گمرکی

1. تعرفه گمرکی چیست؟

تعریف و مفهوم تعرفه گمرکی:

تعرفه گمرکی، که با نام نرخ گمرکی نیز شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از قوانین و مقرراتی است که میزان حقوق گمرکی قابل پرداخت برای واردات و صادرات کالاها را تعیین می‌کند. به عبارت دیگر، تعرفه گمرکی مالیات یا عوارضی است که دولت‌ها بر کالاهای وارداتی و صادراتی اعمال می‌کنند. این نرخ‌ها و مقادیر توسط سازمان‌ها و مراجع گمرکی مربوطه تنظیم و تعیین می‌شوند. تعرفه‌های گمرکی بر اساس معیارهای مختلفی از جمله نام کالا، کشور مبدأ و مقصد، وزن و ارزش کالا تعیین می‌شوند. تعرفه گمرکی به صورت یک کد هشت رقمی روی محصولات قرار می‌گیرد تا کالا شناسایی شود و در فرآیند ترخیص کالا مورد استفاده قرار گیرد

اهداف تعرفه گمرکی:

هدف اصلی تعرفه‌های گمرکی، تنظیم تجارت بین‌المللی، حمایت از صنایع داخلی و کسب درآمد برای دولت است. به طور کلی، اهداف تعرفه گمرکی را می‌توان در سه دسته اصلی خلاصه کرد:

• تأمین منابع مالی: تعرفه‌های گمرکی به عنوان منبع درآمدی برای دولت‌ها عمل می‌کنند و در تأمین مخارج عمومی کشور نقش دارند.
• حمایت از صنایع داخلی: با افزایش قیمت کالاهای وارداتی از طریق تعرفه، شرایط رقابتی برای تولیدکنندگان داخلی بهبود می‌یابد و از آن‌ها در برابر رقابت خارجی حمایت می‌شود.
• ارشادی و هدایت تقاضا: تعرفه‌های ارشادی با هدف تغییر الگوی مصرف جامعه و هدایت مصرف‌کنندگان از یک نوع کالا به نوع دیگر اعمال می‌شوند.

مراجع تعیین کننده تعرفه گمرکی:

تعرفه گمرکی معمولاً توسط دولت یا سازمان‌های مربوطه تعیین می‌شودو بر اساس قوانین و مقررات هر کشور وضع می‌گردد. در ایران، تعرفه گمرکی در قانون امور گمرکی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1390 تعیین شده و توسط دولت تعیین می‌گردد.

2. انواع تعرفه گمرکی

تعرفه‌های گمرکی را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی کرد.

بر اساس هدف:

• تعرفه مالی: هدف اصلی این نوع تعرفه، تأمین مخارج مالی دولت از طریق درآمدهای گمرکی است. مثال بارز آن حقوق ورودی خودروهای سواری است.
• تعرفه حمایتی: این تعرفه با هدف ایجاد شرایط رقابتی برای کالاهای داخلی در برابر کالاهای وارداتی وضع می‌شود و به حمایت از صنایع داخلی کمک می‌کند. همچنین، برقراری تعادل در تراز پرداخت‌ها نیز از اهداف این تعرفه است.
• تعرفه ارشادی: هدف از این تعرفه، هدایت تقاضای مصرف‌کننده از یک محصول به محصول دیگر و تغییر الگوی مصرف است.

بر اساس مأخذ محاسبه:

• تعرفه ارزشی (Ad Valorem): حقوق ورودی به صورت درصدی از ارزش گمرکی کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض 10 دلار خواهد بود.
• تعرفه ویژه یا مقداری (Specific): حقوق ورودی بر اساس مقدار یا کمیت کالا (مانند وزن، تعداد، حجم) محاسبه می‌شود. به طور مثال، ممکن است برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شود.
• تعرفه مرکب یا مختلط (Compound): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است، به این صورت که هم درصدی از ارزش کالا و هم مبلغ ثابتی به ازای هر واحد یا وزن کالا محاسبه می‌شود. برای مثال، ممکن است تعرفه مرکب به صورت 5% ارزش کالا + 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد. 

بر اساس مأخذ محاسبه:

• تعرفه ارزشی (Ad Valorem): حقوق ورودی به صورت درصدی از ارزش گمرکی کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض 10 دلار خواهد بود.
• تعرفه ویژه یا مقداری (Specific): حقوق ورودی بر اساس مقدار یا کمیت کالا (مانند وزن، تعداد، حجم) محاسبه می‌شود. به طور مثال، ممکن است برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شود.
• تعرفه مرکب یا مختلط (Compound): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است، به این صورت که هم درصدی از ارزش کالا و هم مبلغ ثابتی به ازای هر واحد یا وزن کالا محاسبه می‌شود. برای مثال، ممکن است تعرفه مرکب به صورت 5% ارزش کالا + 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد.

بر اساس مقام وضع‌کننده:

• تعرفه مستقل (Autonomous): تعرفه‌هایی که به صورت یک‌جانبه توسط یک کشور و بر اساس ملاحظات ملی تعیین می‌شوند.
• تعرفه قراردادی (Conventional): تعرفه‌هایی که بر اساس توافقات تجاری دو یا چندجانبه بین کشورها تعیین می‌شوند و برای مدت زمان معینی معتبر هستند. تعرفه‌های ترجیحی نیز در این دسته قرار می‌گیرند.

بر اساس شکل:

• تعرفه واحد (Single-Column): تعرفه واحد، یک نرخ ثابت برای همه کالاهای وارداتی و صادراتی تعیین می‌کند. به عنوان مثال، حقوق گمرکی 4 درصدی برای همه کالاها.
• تعرفه مرکب (Multi-Column): در تعرفه مرکب، انواع مختلف کالاهای وارداتی و صادراتی طبقه‌بندی شده و برای هر طبقه ماخذ جداگانه‌ای تعیین می‌شود.

بر اساس ماهیت:

• تعرفه عمومی (General): تعرفه‌های استاندارد که به‌طور معمول برای همه کشورها اعمال می‌شوند.

3. مزایای تعرفه گمرکی

تعیین تعرفه گمرکی مزایای متعددی برای کشورها دارد:

• حمایت از صنایع داخلی: تعرفه‌های گمرکی با افزایش قیمت کالاهای وارداتی، از صنایع داخلی در برابر رقابت خارجی محافظت می‌کنند و به رشد و توسعه آن‌ها کمک می‌نمایند.
• درآمدزایی برای دولت: تعرفه‌های گمرکی یکی از منابع مهم درآمدی برای دولت‌ها محسوب می‌شوند و در تأمین بودجه و مخارج عمومی نقش دارند.
• تنظیم تجارت بین‌المللی: تعرفه‌های گمرکی به دولت‌ها امکان می‌دهند تا تجارت بین‌المللی را تنظیم و کنترل کرده و از ورود بی‌رویه کالاها جلوگیری نمایند.
• تعادل تجاری: تعرفه‌ها می‌توانند به بهبود تراز تجاری کشورها کمک کرده و از کسری تجاری جلوگیری نمایند.
• کنترل واردات کالاهای خارجی: با افزایش هزینه واردات، تعرفه‌ها می‌توانند به کنترل و کاهش واردات کالاهای خارجی کمک کنند.
• تشویق صادرات: در برخی موارد، درآمد حاصل از تعرفه‌های وارداتی می‌تواند برای حمایت از بخش صادرات و تشویق صادرکنندگان به کار گرفته شود.
• پایداری اقتصادی: تعرفه گمرکی با ایجاد منابع درآمدی پایدار برای دولت، به پایداری اقتصادی کشور کمک می‌کند.
• تنظیم بازار: تعرفه‌های گمرکی با تاثیر بر قیمت کالاهای وارداتی و داخلی، به تنظیم بازار و کنترل قیمت‌ها کمک می‌کنند.

4. معایب و انتقادات تعرفه گمرکی

با وجود مزایای تعرفه‌های گمرکی، انتقاداتی نیز به این ابزار تجاری وارد است:

• عدم توجیه اقتصادی برخی تعرفه‌ها: فعالان اقتصادی معتقدند که بسیاری از تعرفه‌های گمرکی از نظر اقتصادی توجیهی ندارند و به توسعه تجارت بین‌المللی آسیب می‌رسانند.
• افزایش قیمت کالاهای وارداتی: تعرفه‌ها باعث افزایش قیمت کالاهای وارداتی برای مصرف‌کنندگان می‌شوند.
• کاهش رقابت: تعرفه‌ها می‌توانند باعث کاهش رقابت در بازارهای داخلی شده و منجر به کاهش نوآوری و افزایش قیمت‌ها شوند.
• انحراف تجارت: تعرفه‌ها می‌توانند جریان تجارت را از مسیرهای طبیعی منحرف کرده و به تخصیص غیربهینه منابع منجر شوند.
• مشکلات برای صادرکنندگان: تعرفه‌های بالا می‌توانند هزینه صادرات را افزایش داده و توان رقابتی صادرکنندگان را در بازارهای بین‌المللی کاهش دهند.
• اعتراضات تجار: افزایش تعرفه‌های گمرکی می‌تواند منجر به اعتراضات تجار و توقف فعالیت‌های تجاری شود.
• عدم تطابق با نیازهای بازار: تعرفه‌های گمرکی ممکن است با نیازهای واقعی بازار و صنایع داخلی همخوانی نداشته باشند و به جای حمایت، به آن‌ها آسیب برسانند.

5. کد تعرفه گمرکی (HS Code)

تعریف و ساختار HS Code:

کد تعرفه گمرکی یا HS Code (Harmonized System Code)، یک سیستم بین‌المللی کدگذاری کالا است که برای طبقه‌بندی و شناسایی کالاها در تجارت بین‌المللی استفاده می‌شود. این سیستم توسط سازمان جهانی گمرک (WCO) تدوین شده و در بیش از 200 کشور جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ساختار کد تعرفه گمرکی معمولاً 6 رقمی است و در ایران معمولاً به صورت 8 یا 10 رقمی ارائه می‌شود.

• دو رقم اول: نوع کالا (Chapter)
• رقم دوم تا چهارم: گروه کالا (Heading)
• رقم پنجم و ششم: زیرگروه کالا (Subheading)
• ارقام هفتم و هشتم (و نهم و دهم در برخی موارد): جزئیات بیشتر کالا و طبقه‌بندی‌های داخلی.

کاربردهای HS Code:

• طبقه‌بندی کالاها: HS Code برای طبقه‌بندی کالاها در سطح بین‌المللی به منظور واردات و صادرات استفاده می‌شود.
• تعیین مالیات و تعرفه‌های گمرکی: بر اساس HS Code، مالیات و تعرفه‌های گمرکی مربوط به هر کالا تعیین می‌گردد.
• آمار و تحلیل تجاری: HS Code در جمع‌آوری آمار و تحلیل داده‌های مربوط به تجارت بین‌المللی کاربرد دارد.
• مدیریت انبار و حمل و نقل: در مدیریت انبارها و فرآیندهای حمل و نقل کالاها نیز از HS Code استفاده می‌شود.
• استفاده در معاملات بین‌المللی: HS Code به عنوان یک زبان مشترک در معاملات و اسناد تجاری بین‌المللی به کار می‌رود.

ساختار کد تعرفه گمرکی در ایران:

ساختار کد تعرفه گمرکی HS در ایران بر مبنای سیستم هماهنگ بین‌المللی تعریف شده و معمولاً به صورت 8 یا 10 رقمی ارائه می‌شود. ارقام اولیه (4 یا 6 رقم اول) بین کشورهای عضو مشترک است، در حالی که ارقام بعدی می‌توانند جنبه‌های طبقه‌بندی داخلی و نیازهای بومی ایران را منعکس کنند.

6. مفاهیم مرتبط با تعرفه گمرکی

در مباحث مربوط به تعرفه گمرکی، مفاهیم دیگری نیز وجود دارند که درک آن‌ها ضروری است:

• حقوق گمرکی (Customs Duties): به درصدی از ارزش کل کالا که واردکننده ملزم به پرداخت آن به گمرک است، حقوق گمرکی گفته می‌شود. در حال حاضر، این مبلغ در بسیاری از کشورها حدود 4 درصد ارزش کالا است.
• حقوق ورودی (Import Duties): مبلغی است که هر واردکننده برای وارد کردن کالا به کشور موظف است به گمرک پرداخت کند. حقوق ورودی شامل حقوق گمرکی و سود بازرگانی است.
• عوارض گمرکی (Customs Charges): به مالیات‌ها و هزینه‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس تعرفه‌های گمرکی بر کالاها در زمان ورود یا صادرات اعمال می‌گردد. عوارض گمرکی می‌تواند شامل مالیات ورودی، مالیات صادراتی، مالیات بر ارزش افزوده و سایر هزینه‌های مربوط به فرآیند گمرکی باشد.

7. اولویت‌بندی تعرفه گمرکی در ایران

سیاست اولویت‌بندی کالاها:

دولت ایران به منظور مدیریت واردات و صادرات و کنترل خروج ارز، سیاست اولویت‌بندی کالاها را در تعرفه‌های گمرکی اعمال می‌کند. این اولویت‌بندی معمولاً شامل سه بخش اصلی است:

• اولویت 1: کالاهای اساسی که امکان واردات آن‌ها با ارز دولتی فراهم است.
• اولویت 2: کالاهایی که از طریق منابع مختلفی مانند پروانه‌های صادراتی، خرید ارز از سیستم بانکی و یا حساب ارزی واردکننده قابل واردات هستند.
• اولویت 4: کالاهایی که ورود آن‌ها به کشور ممنوع است.

اهداف اولویت‌بندی:

هدف اصلی از این اولویت‌بندی، مدیریت جریان ورود و خروج کالاها و ارز، حمایت از تولیدکنندگان داخلی، و تنظیم بازار به منظور حفظ منافع ملی و اقتصادی کشور است. این سیاست به دولت کمک می‌کند تا از خروج بی‌رویه ارز جلوگیری کرده و ترخیص کالاها را به شکل موثرتری مدیریت نماید.

8. نحوه محاسبه تعرفه گمرکی

نحوه محاسبه تعرفه گمرکی بسته به نوع تعرفه متفاوت است:

• تعرفه ارزشی: مبلغ عوارض گمرکی بر اساس درصدی از ارزش کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض گمرکی برابر با 10 دلار خواهد بود.

مثال: ارزش کالا = 100 دلار، نرخ تعرفه ارزشی = 10%

عوارض گمرکی = 10% * 100 دلار = 10 دلار

• تعرفه ویژه (مقداری): مبلغ ثابتی برای هر واحد کالا تعیین می‌شود. برای مثال، اگر برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شده باشد و وزن کالا 5 کیلوگرم باشد، عوارض گمرکی برابر با 50 دلار خواهد بود.
  

مثال: وزن کالا = 5 کیلوگرم، نرخ تعرفه ویژه = 10 دلار به ازای هر کیلوگرم

عوارض گمرکی = 10 دلار/کیلوگرم * 5 کیلوگرم = 50 دلار

• تعرفه مرکب (مختلط): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است. به عنوان مثال، اگر تعرفه مرکب شامل 5% ارزش کالا به‌علاوه 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد، و ارزش کالا 100 دلار و تعداد واحدها 10 باشد، عوارض گمرکی به صورت زیر محاسبه می‌شود:

مثال: ارزش کالا = 100 دلار، تعداد واحد = 10، تعرفه مرکب = 5% ارزش + 2 دلار/واحد

عوارض گمرکی = (5% * 100 دلار) + (2 دلار/واحد * 10 واحد) = 5 دلار + 20 دلار = 25 دلار

این مثال‌ها نشان می‌دهند که نحوه محاسبه تعرفه گمرکی بر اساس نوع تعرفه تعیین شده متفاوت است و درک این تفاوت‌ها برای تجار و واردکنندگان بسیار حائز اهمیت است.