تعرفه گمرکی، که با نام نرخ گمرکی نیز شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از قوانین و مقرراتی است که میزان حقوق گمرکی قابل پرداخت برای واردات و صادرات کالاها را تعیین می‌کند. به عبارت دیگر، تعرفه گمرکی مالیات یا عوارضی است که دولت‌ها بر کالاهای وارداتی و صادراتی اعمال می‌کنند. این نرخ‌ها و مقادیر توسط سازمان‌ها و مراجع گمرکی مربوطه تنظیم و تعیین می‌شوند. تعرفه‌های گمرکی بر اساس معیارهای مختلفی از جمله نام کالا، کشور مبدأ و مقصد، وزن و ارزش کالا تعیین می‌شوند. تعرفه گمرکی به صورت یک کد هشت رقمی روی محصولات قرار می‌گیرد تا کالا شناسایی شود و در فرآیند ترخیص کالا مورد استفاده قرار گیرد
اهداف تعرفه گمرکی:
هدف اصلی تعرفه‌های گمرکی، تنظیم تجارت بین‌المللی، حمایت از صنایع داخلی و کسب درآمد برای دولت است. به طور کلی، اهداف تعرفه گمرکی را می‌توان در سه دسته اصلی خلاصه کرد:
تأمین منابع مالی: تعرفه‌های گمرکی به عنوان منبع درآمدی برای دولت‌ها عمل می‌کنند و در تأمین مخارج عمومی کشور نقش دارند.
حمایت از صنایع داخلی: با افزایش قیمت کالاهای وارداتی از طریق تعرفه، شرایط رقابتی برای تولیدکنندگان داخلی بهبود می‌یابد و از آن‌ها در برابر رقابت خارجی حمایت می‌شود.
ارشادی و هدایت تقاضا: تعرفه‌های ارشادی با هدف تغییر الگوی مصرف جامعه و هدایت مصرف‌کنندگان از یک نوع کالا به نوع دیگر اعمال می‌شوند.
مراجع تعیین کننده تعرفه گمرکی:
تعرفه گمرکی معمولاً توسط دولت یا سازمان‌های مربوطه تعیین می‌شودو بر اساس قوانین و مقررات هر کشور وضع می‌گردد. در ایران، تعرفه گمرکی در قانون امور گمرکی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1390 تعیین شده و توسط دولت تعیین می‌گردد.
2. انواع تعرفه گمرکی
تعرفه‌های گمرکی را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی کرد.
بر اساس هدف:
تعرفه مالی: هدف اصلی این نوع تعرفه، تأمین مخارج مالی دولت از طریق درآمدهای گمرکی است. مثال بارز آن حقوق ورودی خودروهای سواری است.
تعرفه حمایتی: این تعرفه با هدف ایجاد شرایط رقابتی برای کالاهای داخلی در برابر کالاهای وارداتی وضع می‌شود و به حمایت از صنایع داخلی کمک می‌کند. همچنین، برقراری تعادل در تراز پرداخت‌ها نیز از اهداف این تعرفه است.
تعرفه ارشادی: هدف از این تعرفه، هدایت تقاضای مصرف‌کننده از یک محصول به محصول دیگر و تغییر الگوی مصرف است.
بر اساس مأخذ محاسبه:
تعرفه ارزشی (Ad Valorem): حقوق ورودی به صورت درصدی از ارزش گمرکی کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض 10 دلار خواهد بود.
تعرفه ویژه یا مقداری (Specific): حقوق ورودی بر اساس مقدار یا کمیت کالا (مانند وزن، تعداد، حجم) محاسبه می‌شود. به طور مثال، ممکن است برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شود.
تعرفه مرکب یا مختلط (Compound): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است، به این صورت که هم درصدی از ارزش کالا و هم مبلغ ثابتی به ازای هر واحد یا وزن کالا محاسبه می‌شود. برای مثال، ممکن است تعرفه مرکب به صورت 5% ارزش کالا + 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد.
بر اساس مأخذ محاسبه:
تعرفه ارزشی (Ad Valorem): حقوق ورودی به صورت درصدی از ارزش گمرکی کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض 10 دلار خواهد بود.
تعرفه ویژه یا مقداری (Specific): حقوق ورودی بر اساس مقدار یا کمیت کالا (مانند وزن، تعداد، حجم) محاسبه می‌شود. به طور مثال، ممکن است برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شود.
تعرفه مرکب یا مختلط (Compound): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است، به این صورت که هم درصدی از ارزش کالا و هم مبلغ ثابتی به ازای هر واحد یا وزن کالا محاسبه می‌شود. برای مثال، ممکن است تعرفه مرکب به صورت 5% ارزش کالا + 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد.
بر اساس مقام وضع‌کننده:
تعرفه مستقل (Autonomous): تعرفه‌هایی که به صورت یک‌جانبه توسط یک کشور و بر اساس ملاحظات ملی تعیین می‌شوند.
تعرفه قراردادی (Conventional): تعرفه‌هایی که بر اساس توافقات تجاری دو یا چندجانبه بین کشورها تعیین می‌شوند و برای مدت زمان معینی معتبر هستند. تعرفه‌های ترجیحی نیز در این دسته قرار می‌گیرند.
بر اساس شکل:
تعرفه واحد (Single-Column): تعرفه واحد، یک نرخ ثابت برای همه کالاهای وارداتی و صادراتی تعیین می‌کند. به عنوان مثال، حقوق گمرکی 4 درصدی برای همه کالاها.
تعرفه مرکب (Multi-Column): در تعرفه مرکب، انواع مختلف کالاهای وارداتی و صادراتی طبقه‌بندی شده و برای هر طبقه ماخذ جداگانه‌ای تعیین می‌شود.
بر اساس ماهیت:
تعرفه عمومی (General): تعرفه‌های استاندارد که به‌طور معمول برای همه کشورها اعمال می‌شوند.
3. مزایای تعرفه گمرکی
تعیین تعرفه گمرکی مزایای متعددی برای کشورها دارد:
حمایت از صنایع داخلی: تعرفه‌های گمرکی با افزایش قیمت کالاهای وارداتی، از صنایع داخلی در برابر رقابت خارجی محافظت می‌کنند و به رشد و توسعه آن‌ها کمک می‌نمایند.
درآمدزایی برای دولت: تعرفه‌های گمرکی یکی از منابع مهم درآمدی برای دولت‌ها محسوب می‌شوند و در تأمین بودجه و مخارج عمومی نقش دارند.
تنظیم تجارت بین‌المللی: تعرفه‌های گمرکی به دولت‌ها امکان می‌دهند تا تجارت بین‌المللی را تنظیم و کنترل کرده و از ورود بی‌رویه کالاها جلوگیری نمایند.
تعادل تجاری: تعرفه‌ها می‌توانند به بهبود تراز تجاری کشورها کمک کرده و از کسری تجاری جلوگیری نمایند.
کنترل واردات کالاهای خارجی: با افزایش هزینه واردات، تعرفه‌ها می‌توانند به کنترل و کاهش واردات کالاهای خارجی کمک کنند.
تشویق صادرات: در برخی موارد، درآمد حاصل از تعرفه‌های وارداتی می‌تواند برای حمایت از بخش صادرات و تشویق صادرکنندگان به کار گرفته شود.
پایداری اقتصادی: تعرفه گمرکی با ایجاد منابع درآمدی پایدار برای دولت، به پایداری اقتصادی کشور کمک می‌کند.
تنظیم بازار: تعرفه‌های گمرکی با تاثیر بر قیمت کالاهای وارداتی و داخلی، به تنظیم بازار و کنترل قیمت‌ها کمک می‌کنند.
4. معایب و انتقادات تعرفه گمرکی
با وجود مزایای تعرفه‌های گمرکی، انتقاداتی نیز به این ابزار تجاری وارد است:
عدم توجیه اقتصادی برخی تعرفه‌ها: فعالان اقتصادی معتقدند که بسیاری از تعرفه‌های گمرکی از نظر اقتصادی توجیهی ندارند و به توسعه تجارت بین‌المللی آسیب می‌رسانند.
افزایش قیمت کالاهای وارداتی: تعرفه‌ها باعث افزایش قیمت کالاهای وارداتی برای مصرف‌کنندگان می‌شوند.
کاهش رقابت: تعرفه‌ها می‌توانند باعث کاهش رقابت در بازارهای داخلی شده و منجر به کاهش نوآوری و افزایش قیمت‌ها شوند.
انحراف تجارت: تعرفه‌ها می‌توانند جریان تجارت را از مسیرهای طبیعی منحرف کرده و به تخصیص غیربهینه منابع منجر شوند.
مشکلات برای صادرکنندگان: تعرفه‌های بالا می‌توانند هزینه صادرات را افزایش داده و توان رقابتی صادرکنندگان را در بازارهای بین‌المللی کاهش دهند.
اعتراضات تجار: افزایش تعرفه‌های گمرکی می‌تواند منجر به اعتراضات تجار و توقف فعالیت‌های تجاری شود.
عدم تطابق با نیازهای بازار: تعرفه‌های گمرکی ممکن است با نیازهای واقعی بازار و صنایع داخلی همخوانی نداشته باشند و به جای حمایت، به آن‌ها آسیب برسانند.
5. کد تعرفه گمرکی (HS Code)
تعریف و ساختار HS Code:
کد تعرفه گمرکی یا HS Code (Harmonized System Code)، یک سیستم بین‌المللی کدگذاری کالا است که برای طبقه‌بندی و شناسایی کالاها در تجارت بین‌المللی استفاده می‌شود. این سیستم توسط سازمان جهانی گمرک (WCO) تدوین شده و در بیش از 200 کشور جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ساختار کد تعرفه گمرکی معمولاً 6 رقمی است و در ایران معمولاً به صورت 8 یا 10 رقمی ارائه می‌شود.
دو رقم اول: نوع کالا (Chapter)
رقم دوم تا چهارم: گروه کالا (Heading)
رقم پنجم و ششم: زیرگروه کالا (Subheading)
ارقام هفتم و هشتم (و نهم و دهم در برخی موارد): جزئیات بیشتر کالا و طبقه‌بندی‌های داخلی.
کاربردهای HS Code:
طبقه‌بندی کالاها: HS Code برای طبقه‌بندی کالاها در سطح بین‌المللی به منظور واردات و صادرات استفاده می‌شود.
تعیین مالیات و تعرفه‌های گمرکی: بر اساس HS Code، مالیات و تعرفه‌های گمرکی مربوط به هر کالا تعیین می‌گردد.
آمار و تحلیل تجاری: HS Code در جمع‌آوری آمار و تحلیل داده‌های مربوط به تجارت بین‌المللی کاربرد دارد.
مدیریت انبار و حمل و نقل: در مدیریت انبارها و فرآیندهای حمل و نقل کالاها نیز از HS Code استفاده می‌شود.
استفاده در معاملات بین‌المللی: HS Code به عنوان یک زبان مشترک در معاملات و اسناد تجاری بین‌المللی به کار می‌رود.
ساختار کد تعرفه گمرکی در ایران:
ساختار کد تعرفه گمرکی HS در ایران بر مبنای سیستم هماهنگ بین‌المللی تعریف شده و معمولاً به صورت 8 یا 10 رقمی ارائه می‌شود. ارقام اولیه (4 یا 6 رقم اول) بین کشورهای عضو مشترک است، در حالی که ارقام بعدی می‌توانند جنبه‌های طبقه‌بندی داخلی و نیازهای بومی ایران را منعکس کنند.
6. مفاهیم مرتبط با تعرفه گمرکی
در مباحث مربوط به تعرفه گمرکی، مفاهیم دیگری نیز وجود دارند که درک آن‌ها ضروری است:
حقوق گمرکی (Customs Duties): به درصدی از ارزش کل کالا که واردکننده ملزم به پرداخت آن به گمرک است، حقوق گمرکی گفته می‌شود. در حال حاضر، این مبلغ در بسیاری از کشورها حدود 4 درصد ارزش کالا است.
حقوق ورودی (Import Duties): مبلغی است که هر واردکننده برای وارد کردن کالا به کشور موظف است به گمرک پرداخت کند. حقوق ورودی شامل حقوق گمرکی و سود بازرگانی است.
عوارض گمرکی (Customs Charges): به مالیات‌ها و هزینه‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس تعرفه‌های گمرکی بر کالاها در زمان ورود یا صادرات اعمال می‌گردد. عوارض گمرکی می‌تواند شامل مالیات ورودی، مالیات صادراتی، مالیات بر ارزش افزوده و سایر هزینه‌های مربوط به فرآیند گمرکی باشد.
7. اولویت‌بندی تعرفه گمرکی در ایران
سیاست اولویت‌بندی کالاها:
دولت ایران به منظور مدیریت واردات و صادرات و کنترل خروج ارز، سیاست اولویت‌بندی کالاها را در تعرفه‌های گمرکی اعمال می‌کند. این اولویت‌بندی معمولاً شامل سه بخش اصلی است:
اولویت 1: کالاهای اساسی که امکان واردات آن‌ها با ارز دولتی فراهم است.
اولویت 2: کالاهایی که از طریق منابع مختلفی مانند پروانه‌های صادراتی، خرید ارز از سیستم بانکی و یا حساب ارزی واردکننده قابل واردات هستند.
اولویت 4: کالاهایی که ورود آن‌ها به کشور ممنوع است.
اهداف اولویت‌بندی:
هدف اصلی از این اولویت‌بندی، مدیریت جریان ورود و خروج کالاها و ارز، حمایت از تولیدکنندگان داخلی، و تنظیم بازار به منظور حفظ منافع ملی و اقتصادی کشور است. این سیاست به دولت کمک می‌کند تا از خروج بی‌رویه ارز جلوگیری کرده و ترخیص کالاها را به شکل موثرتری مدیریت نماید.
8. نحوه محاسبه تعرفه گمرکی
نحوه محاسبه تعرفه گمرکی بسته به نوع تعرفه متفاوت است:
تعرفه ارزشی: مبلغ عوارض گمرکی بر اساس درصدی از ارزش کالا محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر نرخ تعرفه 10% و ارزش کالا 100 دلار باشد، عوارض گمرکی برابر با 10 دلار خواهد بود.
مثال: ارزش کالا = 100 دلار، نرخ تعرفه ارزشی = 10%
عوارض گمرکی = 10% * 100 دلار = 10 دلار
تعرفه ویژه (مقداری): مبلغ ثابتی برای هر واحد کالا تعیین می‌شود. برای مثال، اگر برای هر کیلوگرم کالا 10 دلار عوارض تعیین شده باشد و وزن کالا 5 کیلوگرم باشد، عوارض گمرکی برابر با 50 دلار خواهد بود.
مثال: وزن کالا = 5 کیلوگرم، نرخ تعرفه ویژه = 10 دلار به ازای هر کیلوگرم
تعرفه مرکب (مختلط): ترکیبی از تعرفه ارزشی و ویژه است. به عنوان مثال، اگر تعرفه مرکب شامل 5% ارزش کالا به‌علاوه 2 دلار به ازای هر واحد کالا باشد، و ارزش کالا 100 دلار و تعداد واحدها 10 باشد، عوارض گمرکی به صورت زیر محاسبه می‌شود:
مثال: ارزش کالا = 100 دلار، تعداد واحد = 10، تعرفه مرکب = 5% ارزش + 2 دلار/واحد
این مثال‌ها نشان می‌دهند که نحوه محاسبه تعرفه گمرکی بر اساس نوع تعرفه تعیین شده متفاوت است و درک این تفاوت‌ها برای تجار و واردکنندگان بسیار حائز اهمیت است.
